Niemal 70 lat temu, w marcu 1945 r. żołnierze polskiego podziemia niepodległościo­wego na ulicach Białegostoku rozlepiali plakaty, na których można było przeczytać: „Wołamy do wszystkich narodów świata! […] Nie pozwólcie ażeby NKWD na roz­kaz Stalina przeprowadzało masowe aresztowania! Nie pozwólcie wywozić Polaków na Sybir! Nie pozwólcie czerwonym oprawcom gwałcić nasze dzieci i kobiety! Nie po­zwólcie mordować Polaków, a mienie ich grabić!” Niestety, wolny świat był głuchy na wołanie narodów uciemiężonych przez komunistyczną dyktaturę. Polacy mogli bro­nić się tylko sami. Do walki stanęły więc tysiące żołnierzy podziemnej Polski – boha­terów II konspiracji. W skrajnie niesprzyjających warunkach, oskarżani o zdradę na­rodu, często opuszczeni przez najbliższych i współpracowników, WYKLĘCI – trwali w oporze. Płacili za to wysoką cenę – trafiali na wiele lat do więzienia, znajdowali śmierć podczas walki lub z mocy wyroku komunistycznego wymiaru sprawiedliwo­ści. Część z nich nie ma nawet własnych grobów. Jednak najwyższą karą, jaką posta­nowiono wymierzyć WYKLĘTYM, była anatema, zniesławienie i zapomnienie. Polska odzyskała niepodległość w 1989 r., jednak o pamięć o WYKLĘTYCH trze­ba było walczyć przez następne lata. Symbolicznym i ostatecznym przywróceniem im należnej czci było ogłoszenie w roku ubiegłym dnia 1 marca świętem państwo­wym – Narodowym Dniem Pamięci „Żołnierzy Wyklętych”.

     
     Historia Czesława B. – jako tajnego współpracownika – nigdy nie powinna była się zdarzyć. Jego rodzina, głęboko zaangażowana w działalność niepodległościową, ni­gdy nie powinna stać się celem represji władz polskich. Jego najstarszy brat nie po­winien zginąć z ręki Polaków. Sam Czesław B. nie powinien nigdy zostać agentem bezpieki – ta bowiem miała formalny zakaz werbowania nieletnich. Jako wrażliwy, uzdolniony humanista nigdy nie powinien stoczyć się moralnie, zdradzając pamięć ojca, najstarszego brata – żołnierzy AK, brata walczącego w partyzantce, matki re­presjonowanej przez komunistów. Nie powinien opisać po wielu latach tych wszystkich zdarzeń w sposób wy­kluczający potrzebę ekspiacji za dawne winy. To wszystko jednak, co stało się udziałem Czesława B. zdarzyło się na­prawdę i było zjawiskiem typowym dla pierwszej komuni­stycznej dekady. Typowe były represje dotykające właśnie takie rodziny jak jego – wyniszczane przez komunistów za przywiązanie do tradycji patriotycznej. Typowe były działania wszechwładnej bezpieki, nieprzestrzegającej jakichkolwiek zasad, łamiącej wszelkie normy i prawa. Ofiary jego zdrady były typowe dla losów terenu, z którego się wywodził – wykrwawionego przez trwające blisko dziesięć lat pacyfikacje. Typo­wa wreszcie była historia jego moralnego upadku – typowa dla czasów, w których za zdradę dostawało się nagrodę, zbrodnia zaś nie mogła doczekać się ukarania.

     Na początku 1950 r. funkcjonariuszom Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie udało się zlokalizować miejsce pobytu brata Witolda B. „Litwina”, „Stena” – jednego z partyzantów działającej nadal na Białostocczyźnie i Podlasiu 6 Brygady Wileńskiej AK. Był nim siedemnastoletni wówczas Czesław B. uczeń gimnazjum im. Stanisława Małachowskiego w Płocku, do niedawna mieszka­niec Jabłonny Lackiej w powiecie Sokołów Podlaski. Postanowiono zwerbować go jako agenta, szantażując odpowiedzialnością karną za kilkakrotną wymianę korespon­dencji z bratem, zakwalifikowaną jako „udzielanie pomocy bandzie”. Komunistyczny resort bezpieczeństwa wykorzystał też jako dodatkowy argument to, iż jego młodszy brat także uczył się w „Małachowiance”, siostra zaś w szkole podstawowej. Rodzeństwo pozostawało bez opieki rodziców. Ojciec – oficer rezerwy – wcielony przymusowo do ludowego Wojska Polskiego w 1944 r. poległ w ostatnich dniach wojny, matka zaś od­bywała karę 5 lat więzienia za pomoc udzielaną partyzantom. Najstarszy brat – za­angażowany czynnie w działalność niepodległościową w AK – został zamordowany przez UB jeszcze w lecie 1946 r.

     Werbunku Czesława B. dokonano 26 marca 1950 r. w Płocku poprzez tajne aresz­towanie. Po podpisaniu deklaracji współpracy B. przyjął kryptonim „Małachowski” (zmieniony później na „Michał”). Po kilku dniach został przerzucony do powiatu So­kołów Podlaski, gdzie miał skontaktować się z bratem, Witoldem. Pod pozorem spo­tkania się z nim z okazji Wielkanocy 5 kwietnia 1950 r. odwiedził obozowisko oddzia­łu por. Józefa Ludwika Małczuka „Brzaska” (komendanta powiatu Sokołów Podlaski podległego konspiracyjnej „eksterytorialnej” or­ganizacji wileńskiej AK) znajdujące się w lesie koło wsi Toczyski Podborne w gminie Jabłonna Lacka. Przebywał w nim przez dwa dni. Po opusz­czeniu obozowiska rankiem 7 kwietnia 1950 r. agent „Małachowski” niezwłocznie poinformował szefa Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Sokołowie Podlaskim o miejscu po­stoju partyzantów. Podczas obławy, w której brało udział ponad 500 żołnierzy Korpusu Bezpieczeń­stwa Wewnętrznego, poległ por. „Brzask” i jego dwaj żołnierze. Reszta grupy (w tym brat agen­ta „Małachowskiego”) zdołała jednak, korzysta­jąc z ciemności nocnych, przebić się z okrążenia.

     Sukces komunistycznego resortu bezpieczeństwa był jednak bezsprzeczny. Zdołał on nie tylko zli­kwidować legendarnego dowódcę partyzanckie­go, ale także, korzystając z wiedzy „Małachowskiego”, aresztować 64 zaangażowane w działalność niepodległościową osoby z rejonu Jabłonny.

     Czesław B. pozostawał jednak poza podejrzeniami partyzantów i miejscowej spo­łeczności. WUBP w Warszawie opracował bowiem staranny kamuflaż dla jego pra­cy agenturalnej, kierując podejrzenia miejscowej ludności na zupełnie inną osobę. Do roli kozła ofiarnego wybrany został żołnierz podziemia sierż. Wacław Giziński „Bąk” (zasłużony akowiec i winowiec). Realizując plan „przykrycia” agenta „Mała­chowskiego”, resort zwolnił Gizińskiego z aresztu, zapewnił ochronę KBW, po czym przesiedlił wraz z rodziną na ziemie odzyskane, gdzie zapewnił mu pracę na kierow­niczym stanowisku w PGR-ze koło Słupska. Był on także jedyną osobą, która na pro­cesie miejscowej siatki konspiracyjnej zeznawała z wolnej stopy i w dodatku nie zo­stała skazana. Wszystko to sprawiło, że mieszkańcy okolic Jabłonny Lackiej uznali go za zdrajcę, który wydał „Brzaska” i jego towarzyszy. Legenda ta okazała się niezwykle trwała, funkcjonując powszechnie aż do początku XXI w.

     Po kilku miesiącach komunistyczny resort bezpieczeństwa postanowił powtór­nie użyć Czesława B. W maju 1950 r. z polecenia funkcjonariuszy UB podjął on ko­respondencję z rodziną jednego z partyzantów 6 Brygady Wileńskiej AK, Eugeniusza Welfla „Orzełka”, z Tuszyna pod Łodzią. Listy od Jadwigi Welfel – siostry „Orzełka” – potwierdziły, iż agent nie jest podejrzewany o współpracę z bezpieką. W celu uzy­skania ponownego kontaktu z brygadą jeszcze w czerwcu 1952 r. wysłano go „z wi­zytą” do rodziny Welflów i zalecono m.in. „prowadźcie rozmowę [o śmierci „Brza­ska”] ubolewając nad «Brzaskiem» szczególnie”. W dalszych kontaktach z Welflami agent, zgodnie z opracowaną przez WUBP legendą, występował jako osoba obawia­jąca się aresztowania i ukrywająca się przed UBP. Już w pierwszych rozmowach uda­ło mu się uzyskać sporo informacji na temat kontaktów rodziny z pododdziałem par­tyzanckim, w którym służył „Orzełek”. W trakcie kolejnej wizyty Welflowie podali mu też kilka nowych, nieznanych UB namiarów na punkty kontaktowe siatki dowo­dzącego 6 brygadą kpt. Kazimierza Kamieńskiego „Huzara”. We wrześniu 1950 r. resort upozorował próbę aresztowania „Małachowskiego” w jego domu, co miało uwiarygodnić jego legendę osoby ukrywającej się przed UB i szukającej kontaktu z oddziałem partyzanckim. We wrześniu 1950 r. prowadzący agenta funkcjonariu­sze WUBP w Warszawie wysłali go na Podlasie z zadaniem „wystawienia” do likwi­dacji patrolu partyzanckiego dowodzonego przez Arkadiusza Czapskiego „Arkad­ka”. Kontakty otrzymane u Welflów okazały się w tym wypadku niezwykle cenne i aktualne, „Małachowski” w ciągu pięciu dni po powrocie na Podlasie nawiązał łączność z patro­lem „Arkadka”. Agent przebywał z partyzantami krótko, bodaj jeden wieczór. Na pierwszym posto­ju pozostawił ich śpiących w stodole we wsi Bory­chów i złożył meldunek na punkcie kontaktowym UBP. 30 września 1950 r. czteroosobowy patrol Czapskiego został otoczony przez grupę operacyj­ną UBP i KBW. Wszyscy partyzanci polegli pod­czas nieudanej próby przebicia (wśród zabitych był Eugeniusz Welfel „Orzełek”, którego rodzina nie­świadomie przyczyniła się do jego zguby).

     Kolejny raz resort bezpieczeństwa zadbał o za­bezpieczenie agenta przed dekonspiracją. Areszto­wano wszystkie osoby, które wiedziały, że „Mała­chowski” poszedł na spotkanie z grupą „Arkadka” i mogły skojarzyć ten fakt z likwidacją partyzantów. Aresztowana została też cała ro­dzina Welfów oraz grono ich znajomych (łącznie 11 osób). UB zadbało także o ka­muflaż polegający na wybraniu kolejnego kozła ofiarnego, na którego miała spaść odpowiedzialność za wydanie partyzantów. Funkcjonariusze WUBP w Warszawie w opracowaniu dotyczącym wprowadzenia agenta B. mogli spokojnie skonstatować: „Niewątpliwie kombinacja ta całkowicie potwierdzi dezorientację ludności. Agent ps. «Michał» ma dalsze możliwości w dotarciu do bandy «Huzara», gdyż cieszy się wiel­kim zaufaniem u członka tejże bandy ps. «Litwin»”.

     Młodemu agentowi, który otrzymał nowy kryptonim – „Michał”, nie dano dłu­go odpoczywać. Wprawdzie po udanej likwidacji patrolu „Arkadka” został chwilowo wycofany z gry, jednak już w pierwszych dniach listopada 1950 r. WUBP w Warsza­wie opracował kolejny plan wykorzystania „Michała” w pracy operacyjnej. Udanie rozpoczęta 4 listopada 1950 r. misja na Podlasiu została jednak po tygodniu zupełnie przypadkowo przerwana przez niezbyt rozgarniętych funkcjonariuszy z posterun­ku MO w Jabłonnie Lackiej. Gdy 11 listopada agent szedł z meliny w Bujałach do wsi Niemirki (gm. Jabłonna), został przez nich aresztowany i zdekonspirowany publicz­nie. Dalsza działalność była w tej sytuacji niemożliwa. Funkcjonariusze UB z War­szawy musieli ostatecznie wycofać swojego podopiecznego z Podlasia. Nie pozosta­wili go jednak samemu sobie. Za pośrednictwem Departamentu III MBP skierowano go do Wrocławia, gdzie zapewniono mu miejsce pracy i stworzono możliwość konty­nuowania nauki. Szef miejscowego WUBP otrzymał wręcz polecenie załatwienia mu miejsca na uczelni (na Uniwersytecie Wrocławskim, na Wydziale Filologii Polskiej), a także w internacie. W dalszym ciągu pozostał on też agentem bezpieki, tym razem nastawionym na rozpracowywanie środowiska akademickiego.

     Ostatnia już wyprawa TW „Michała” na Pod­lasie wiązała się z likwidacją przez resort bez­pieczeństwa jednego z ostatnich pododdziałów 6 Brygady Wileńskiej AK – patrolu sierż. Ada­ma Ratyńca „Lamparta” w maju 1951 r. Poległo wówczas czterech partyzantów wraz z dowódcą, a ciężko ranny Witold B. „Litwin”, „Sten” wpadł w ręce funkcjonariuszy UBP. Nie zdołał popeł­nić samobójstwa na polu walki. Leczony w resor­towym szpitalu w Białymstoku, odmawiał skła­dania zeznań. Wówczas na rozkaz wicedyrektora Departamentu III MBP mjr. Stanisława Wolań­skiego ściągnięto z Wrocławia jego brata Czesła­wa. Na polecenie funkcjonariuszy UB odwiedzał on brata w szpitalu, składając z rozmów z nim obszerne raporty. Nakłonił Witolda do złożenia zeznań, które zostały wykorzystane w rozgryw­ce operacyjnej prowadzonej przez MBP przeciw kpt. „Huzarowi”. Zachowały się też meldunki „Michała” z rozmów prowadzonych z własną matką, zwolnioną wcześniej z więzienia, będące kolejnym, niezwykle wy­mownym świadectwem, jak nisko może upaść człowiek raz złamany przez komuni­styczne służby specjalne.

     Los agenta „Michała” został wyznaczony przez przełożonych z resortu, którzy nie zapomnieli o nim do końca jego życia. Kontynuował naukę i w PRL zrobił karie­rę. Został członkiem partii, pracował w kuratorium, jako wicedyrektor jednej z wro­cławskich szkół średnich. Jako agent działał jeszcze przez wiele lat. W ostatnim okre­sie życia poprosił o zwolnienie z obowiązków tajnego współpracownika, gdyż liczne funkcje w pracy organizacyjnej PZPR nie pozwalały mu na sprawne wykonywanie zadań szpicla. Zmarł 16 grudnia 1981 r. jako zasłużony pedagog i „wychowawca wie­lu pokoleń młodzieży”. Niektórym jego nazwisko kojarzy się głównie z literaturą, gdyż był także całkiem zdolnym poetą (członkiem Związku Literatów Polskich) i po­zostawił po sobie wiele wysoko ocenianych przez specjalistów utworów. W zbiorze pt. Świadectwa chorej pamięci, opublikowanym w piśmie „Odra”, tuż przed śmiercią opisał wydarzenia z przełomu lat czterdziestych i pięćdziesiątych, określanych on­giś jako „okres utrwalania władzy ludowej”. Zarówno redakcji, jak i czytelnikom nie przyszło chyba do głowy, iż to, co wydawało im się „licencją poetycką” było tragicz­nie realne. Poszczególne wiersze opisywały autentyczne wydarzenia: śmierć jego bra­ta – „Boruty”, sprofanowanie jego grobu przez żołnierzy KBW, aresztowanie i proces matki, agenturalną misję na Podlasiu, likwidację patrolu por. „Brzaska”, likwidację patrolu „Arkadka” itp. Wiersze są doprawdy wstrząsające, jak chociażby ten, w któ­rym pisze on o swym wyjeździe na Podlasie wiosną 1950 r., kiedy to wykonywał „za­dania operacyjne”:

Wyskoczyłem ze szkoły

by zabić paru ludzi

(Trzeba było ich zabić

bo tak się wplątali w przeszłość

że można ich było odplątać

tylko kulą)

... i wróciłem do szkoły

w granatowym ubranku

pachnącym młodością

i krwią.